Dolanmak kelimesi bana ilginç gelen kelimelerimizden birisi. “Sana hangi kelime ilginç gelmiyor ki Asım Efendi?” diyecek olsanız diyecek bir şey bulamam; elhamdülillah demeyi de ihmal etmeden acaiplikler ve garaiblikler ülkesi kelimelerime dalarım tekrar.
Dolaşmak kelimesinin kökü ne ola sizce? Dolmak diyebilirsiniz en fazla. Tabii eğer Kökses Teorisine aşina değil iseniz. Kökses teorisine başvurmadan kelimeyi inceleyecek olduğumuzda bile bu kelimemiz ilginç bir kelime. Bir de o teoriyi uygulayarak kelimeyi çözümlediğimizde neler elde ediyoruz neler. Kökses teorisine bakmadan şunları söyleyebiliriz:
Dolmak, dolamak, dolaşmak. Dolmak deyince üzüm yaprağından yapılan sarma da denilen dolmayı da hatırlayalım oruç oruç. Bir kısım insanlar o mübarek yemeğe dolma derken bir kısmı ise sarma demiş. Başka isim takılmış mıdır, bilemiyorum. Demek ki insanların bir kısmı yaprağın içini doldurma kısmına odaklanıyor, bir kısmı da o yaprağı sarma eylemimize. Benzeri bir durumu döner ve çevirme yiyeceğimizin isminde görüyoruz. Tüm Dünyaya ihraç ettiğimiz kelimelerden biri olan döner ateş etrafında döndürüldüğü için ona döner diyoruz. Dönerse eğer, döndürürsek lezzeti gelecek çünkü. Çevirme diyen kim? Araplar! Geçen Aksaray metrosunun orada Arap dönercilerin önünden geçerken bir döner alayım dedim. Garsona söylerken ne diyorsunuz bu dönere diye sordum, “şavirma” dedi. Çevirme yani dedim. La, laa! dedi. Bizim çevirme Arapçaymış. Ben de sordum, peki kökü ne, sülasisi ne? Şavirma ile aynı köke sahip Arapçada başka hangi kelimeler var. Dedi, şavirma isimdir. Biz Arapça biliyoruz, Türkçe değil! Adamcağızın üzerine fazla gitmedim. Çevirme kelimesini Arap kardeşimiz şavirma, şavirme şeklinde söyleyebiliyor. Bir de kelimeyi öyle benimsemiş ki bu kelime Arapçadır diyor. Bu güzel bir durum bence. Adamın kelimemizi sahiplenmesine kızmaya, sinirlenmeye gerek yok. Minik bir tebessümle geçebiliriz mevzuyu. Bu çevirme kelimesi ile Belçika veya Hollanda’da karşılaşan Cihad Arınç kardeşimin anlattıkları geldi hatırıma şimdi. Anlatalı 15-20 yıl oluyor belki. Akrabası ile gezerken bir dönerci görmüş. Fakat dönercinin camında yaklaşık olarak şöyle bir kelime yazıyormuş:: Okumaya çalışmış kelimeyi, altında Arap harfleri ile de yazılı olduğu görmüş, hemen okumuş: “şevirme”. “Aa, bu bizim çevirme!”
Tabii dönere birileri neden döner der, başka birileri de neden çevirme der, bunu da bir düşünmeli. Daha doğrusu dönme ile çevirmenin farkı ne, benzerliği ne; bunun üzerinde durmalı biraz. Yoksa oruç oruç Türk usulü döner, Arap usulü Şavirme düşünüp durmanın pek de bir faidesi yok.
Dönme kelimesindeki “n” sesi dönüşlülük “n”si. O kadar kaynaşmışlar ki dönüşlülük kelimesi de dönme kökünden. İşleri çekip çeviren ses ise ağırlıklı olarak “n” sesi. Çevirmek ise çevre, çekme, çeğirme gibi kelimelerle düşünerek mahiyetini biraz daha kavrayabileceğimiz bir kelime. Döner kendisi dönüyor. Başkası bir şeyi döndürebiliyor. “N” kendi etrafında gerçekleştiriyor eylemi. “Çevirme” eyleminde ise kendisi o eylemi yapamıyor, başkası yapacak “çevirme” işini. Yani meşhur Türk etli yiyeceklerinden dönere döner diyenler meseleye tamamen et merkezli bakıyor iken, ete odaklanmış iken, eti özne olarak görürken o dönere çevirme diyenler eti nesneleştiriyorlar.
Latifeyi çok uzatmayıp lafı çok dolandırmayıp dolaşma, dolanma kelimelerine getireyim sözü. Dolmak ile dolamak arasında zihnimiz irtibatta zorlanıyor. İpi doladığımızı düşünelim. Dolama ile dolaştırma eylemi ve dolandırma eylemi arasındaki irtibatı zihnimizin kurması zor değil fakat hepsinin kökü durumundaki “dolma” ile bu üç kelime arasındaki irtibatta zorlanıyoruz. Dolanma kelimesindeki “n” sesinin yine dönüşlülük “n”si olduğunu, kendilik “n”si olduğunu görebiliyoruz. Peki kelimemiz dolap olduğunda ne oluyor, dolamak dolaşmak ile dolapın bir alakası var mı?
