Bitti ve gitti Ramazan. Mevlana İdris Ağabey güzel ay Ramazan’ın son gecesi “Gitti işte” yazan bir twit attı. Ardından ressam Nuray Yüksel Hanım “Bitti işte” diye devamını getirdi. Ben tabii “gitti” ve “bitti” kelimelerini peşpeşe görünce ister istemez, “Allah Allah, “bitti” ve “gitti” de mi aynı kökten geliyormuş demekten kendimi alamadım. Bayram kelimesinin nereden geldiğini önceden yazmış olduğum için onu tekrar yazmak da istemiyordum. Bayramda elbette kelimelerin kökeni ile ilgili yazacaktım ama bayram dışı bir meseleyi yazmak da istemiyordum. Fakat Ramazanın gidişi vesilesi ile yazmak iyi olacak. Çünkü bazen gidenlerin ardından hiçbir şey söyleyemediğimiz bile oluyor. Bugün gündüz, güneşin altında oturmayı özellikle seçerek, M. Kayahan Özgül’ün Seke Seke Ben Geldim kitabının 3. cildini okurken şimdi hangi yazıdan dolayı hatırlamıyorum ama hatırıma haklarında yazı yazamadığım bazı vefat eden büyüklerim geldi. Müstakil yazıyı geçin, değinme imkanı bile bulamadığımız oluyor kimi kıymetli isimler için. Hele kelimeler… Onlarla ilgili sadece ben değil, çoğu dilcimiz birkaç cümle yazamıyoruz bile.

Söz uzar, köşe bitmeden “gitmek” ve “bitmek” ilişkisine bir bakınalım: Kelime kökü kökses teorisine göre “-it”. Baştaki sessiz harfi kaldırarak kelimenin köküne bakıyoruz. “İt”in başına neler gelebilir? B-itmek, bahçe çiti, ç-itlemek, çitilemek, gitmek. Mit ile başlayan bir kelimemiz yok. Mitil kelimesini hatırlıyorum annemin kelimelerinden, bakıyorum neymiş: Rumcaymış, yorgan kılıfı imiş. Dedesi Selanik’ten Amasya Taşova Kızgüldüren köyüne gelen anacığımın mitili kullanması normal görünüyor gözüme. Belki sadece Selanik göçmeni muhacirler arasında değil tüm Anadolu’da da yaygındır mitil kelimesi. İstanbul ve Yalova’da büyümüş Bingöllü hanımıma soruyorum, duymamış mitili. Başka neler var: Titremek, titmek, titiz, yitmek.

***

“-it” kökünün başına bu seslerin geldiğini görüyoruz: b, ç, g, t, y. Elde ettiğimiz kelime kökleri ise: bit, çit, git, tit, yit. Aralarında anlam bağı olarak yitip gitmek kullanımını güçlü olarak görebiliriz. Çitilemek ile titremek arasındaki ilişkinin de kendisini fark ettirmesi zor değil. Titiz kelimesi Türkçeymiş. Bunu bilmiyordum. Titizin sonundaki “z” sesi kelimenin nasıl bir hareket, eylem gerçekleştirdiğini bize doğrudan hissettirmiyor ama kelime sonundaki “r” sesi ile “z” sesinin yer değiştirdiği ama mananın ilginç bir şekilde değişmediğinin gözlemlendiği kullanımlar var Türk dilinde. Otuz – otur; yıldız – yıldır; oğuz – oğur gibi. Titiz bir insanın meselelerin üzerine titrediğini düşünebiliriz. Titremek kelimesinin en kök halinden bir önceki hali olan tit kökü ilginç bir kök. İtme eylemine ettirgenlik “t”sinin etki etmesi ile itilme eylemi bir o yana bir bu yana gitme gelmelerle titremeye dönüşüyor. Sizce de çok tatlı değil mi? Gel de sevme Rabbimizin verdiği bu güzel dili. Gel de sevme bu güzel dilin ve Dünyadaki güzel dillerin sahibi Rabbimizi. Ses ses bir kelimeyi inceleyebilmeye imkan vermesi ne güzel dilimizin.

***

“Bitmek” kelimesi dilcilerimizi hayli uğraştıran ama içinden kolay çıkarttırmayan bir kelimemiz. “Biti” kelimesini Şinasi Tekin Hoca ‘İştikakçının Köşesi’ isimli kitabındaki yazı yazmak ile ilgili yazısında az biraz irdeliyor ama kelimenin “bitmek” kökündeki anlamları üzerinde yeterince durmadan kelimenin “bitimek” hali üzerinde durmayı yeğlemiş. Ortaya çıkmak anlamı ile tükenme anlamı arasındaki zıddiyet üzerinde durmamış. “Bitirmek” derken bitme, tükenme anlamını gördüğümüz kelime “r” yerine “ş” sesi geldiğinde ne oluyor da, nasıl oluyor da yanyanalık ve birleşme anlamı kazanıyor.

Tebrik: Ramazan Bayramınızı tebrik ediyor, “kendi” olabilme yolundaki en önemli adımı atabilmiş olan yeryüzündeki tüm secde kardeşlerime Rabbimden özgür, güzel günler diliyorum.