Kök okullarda öğretildiğine göre kök bir kelime. Gerçeği de öyle mi? Kökün kökü kök mü yani? Benim esas aldığım kökses yaklaşımına göre kök’ün kökünü bulmak için kelimenin başındaki sessiz harfi kaldırıp sonra da kelimenin sonunda da ekler varsa onları da kaldırıp kelimeye bakıyoruz. Kökün kökü bu bu durumda ök oluyor. Hatta arzu edenler sondaki k sesinin de ek olduğunu düşünerek onu da kaldırarak ö sesine kadar ulaşabilirler.
Ö tabii telaffuz ederken “öğ” der gibi çıkıyor. Bu da yine kökses teorisindeki “Türkçede her sesli kelimeden sonra görünmeyebilen bir “ğ” sesi vardır” kaidesine bizi götürüyor. Buraya kadar geldikten sonra bu bilgi, kelimenin kökünün ök olduğu bilgisi bizi nerelere götürecek; buna yazının sonunda bakalım. Şimdi kelimelerin kökü ile uğraşanlar kökün kökü için ne diyorlar? Nişanyan bitki kökünden kök denilmiştir buyurmuş. Kutadgu Bilig ve Divanu Lügatit Türk’ü ilk geçen kaynaklar olarak vermiş.
Tuncer Gülensoy’un Türkçenin Köken Bilgisi Sözlüğü’nde kelimenin nasıl geçtiği benim için her zaman önemlidir. Bu sözlüğü tutmayana da denk geldim ama ben çok tutarım. Başka etimolojik sözlüklerde kelimenin nasıl geçtiğini de kaynak vererek anlatır zira. Gülensoy Anadolu ağızlarında şişman, gürbüz, tavlı, büyük, kalın, güçlü, dar ve derin dere, pancar, salep kökü ve gök gibi anlamlarda kullanıldığı yazılmış. Kazaklar ve Başkırtlar tomur diyormuş. Tatarlar töp, Özbekler ildiz, Uygurlar yiltiz diyormuş.
Yaşar Çağbayır Edib Ahmed Yüknekî’de kelimenin geçtiğini yazmış. Mecaz olarak bir olay, durum için başlangıç noktası; temel; kaynak; dip; temel; esas. Kelimeyi soy anlamında da kullanıyoruz. Bizim kökümüz Artvin Şavşat’a dayanıyor diyoruz mesela. Ondan da öncesi Ahıska Türkleri olarak gelmişiz Şavşat Elmalı Köyüne. Kökümün bir tarafı da Selanik civarında. (Havalisinde diye de bir kelimemiz var, ne güzeldir o kelimeyi kullanabilen bir insan olmak) Katranitsa diye bir yer. Kayalar Köyü de diğer köyümüz Selanik civarında. Bizimkiler annnemin babası ve babamın annesi oralardan gelmişler Amasya’ya. Babamın annesi önce İzmir’e gelmiş, orada hem alim hem subay dedeme vermişler Ümmühan babaannemi. Köklerini anlatmak böyle gider durur, biz kök kelimesine dönelim tekrar:
Tüm bunlara baktığımızda kökün kökü kendisini çok da vermiyor aslında. Şimdi gelelim kelime kökünü bizim kökses yaklaşımımızla görmeye: Kök ök ise, başa aldığı sessiz harflerle kelime kökü hangi şekillere, anlamlara bürünüyor ve bunların arasında irtibat var mı, şimdi buna bakıyoruz:
Ç-ök, d-ök, g-ök, kök, sök doğrudan anlayabildiğimiz, gündelik hayatta Türkçede kullandığımız, Türkçe olduklarından pek de şüphe etmeyeceğimiz kelimeler.
Bunların haricinde bök, tök, yök, hök, lök, nök ve bunlardan türeyen kelimeler var mı diye de Yaşar Çağbayır’ın on ciltlik sözlüğünü bir tarayalım:
Bök, böke gibi kelimelerimiz varmış. Bök köşe bucak, zaviye demekmiş. Böke kahraman, güçlü kimse demekmiş. Löker ve nöker öncülük eden anlamında kullanılmış.
“Hökelek” kelimesini siz de duymuşsunuzdur, hökelekli deniyor mesela. Biz kelimeye höğ’den bakalım hatta. “höğ”, [hay / hey / hiy / höğ / höy / hüy (yans.)] is. Haykırma, bağırma anlatan kök. [Zülfikar] höğ-ür- mek. “Höğeç” diye bir kelimemiz varmış [öğeç] Baharda bir yaşında olan koyuna, tokluya. İki veya üç yaşındaki erkek koyuna höğeç, öğeç deniyormuş.
Derleme Sözlüğünden öğrendiğimize göre “höğelenmek”, [hava-la-n-mak] uçmak anlamında kullanılıyormuş. “höğeme” ise ilginç bir şekilde uzay demekmiş. 2. zf. (Konuşmak için) atıp tutarak; yüksekten; düşünmeden. [DS] höğkürmek, [höğ-kür-mek] {ağız} gçsz. f. [-ür] Öfkeden köpürmek; parlamak; taşmak. [DS] höğürmek, böğürmek olarak yazılmış Çağbayır’da. Gel de kökses teorisine inanma. “Höke” ağızlarda kibirli; ukala anlamına gelirken, “hökel” ise anlayışı kıt demekmiş.
Kök ile dökmenin, göğün, kökün, sökmenin ilişkisine haftaya değinmek durumunda kaldık. Allah’a emenet.
Davet: Bugün CNR Kitap Fuarında İz Yayıncılık standında saat 12.00’de imza günüm var, buyrun kelime edelim.
