Kelimelerin nerden geldiğini, kullandığımız bir kelimeye neden öyle denildiğini anlamaya, bulmaya çalışıyorum uzun yıllardır. Bunlardan biri de ikindi kelimesi.

Bir çok “ikindikılar”a sordum, bilmiyor, sözlüklere sordum bilmiyorlar. Dikkate ve ciddiye alınmaması gereken bir sanal sözlük ikinci namaz diyor. Orada hatta bir tanesi halk arasında yanlış olarak ilkindi namazı diyenler de vardır demiş. İnternette gördüğü bilgiyi doğru sananlardan olsaydım zokayı ben de yutacaktım belki de…

Divanı Lügattitürk’te ikindi kelimesini bulamıyorsunuz ama altı noktalı yani kesreli e ile yazılmış bir ikindi maddesi bulmanız mümkün ve ikinci öğe olarak açıklanmış kelime. İsmet Zeki Eyuboğlu’nda da ikinci anlamı verilerek geçiyor. Azeri Türkçesinde ilkindi olarak geçiyor. Öğle ile akşam arasında zamanın ortası diye yazılmış. Kırgız, Özbek ve Uygurlarda tüştan keyin denildiğini Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğünden öğreniyoruz. Keyin-kiyin sonra anlamına gelen bir kelime. Tüşten öğleden demek, tüşten kiyin öğleden sonra. Tüş, güney anlamına da geliyor. Güneyin kökündeki gün’ün güneşin günü olduğunu, kuzeyin de kuz’unun gölge demek olduğunu Bahaddin Ögel’in Türk Kültür Tarihine Giriş’ini kaynak göstererek bildireyim. 1963 baskısı orta Öğretim Terimleri Kılavuzu’nda vakti zeval olarak geçiyor ikindi.

Arapçası asr ikindinin. Asrın bir anlamı sıkıp suyunu veya yağını çıkarma anlamında iken (usare kelimesini hatırlayabiliriz çekirdek, öz anlamında. Araplarda ise usare portakal suyu demekmiş. Asr kelimesinden türeyen kelimelere Bekir Topaloğlu Hayreddin Karaman Hocanın harika sözlüğü Arapça Türkçe Yeni Kamusundan baktığımızda neler görürüz: gençlik çağına ulaşma anlamı, sığınma anlamı, boğazında duran bir şeyi gidermek için suyu yudumlamak anlamı. Kasırgaya i’sar diyorlarmış Araplar. Kökten türeyen tüm kelimelere bakınca yakalayabileceğimiz ortak anlamın bize yol gösterebileceğini; diğer o kelimeden türemiş kelimelere neden öyle denildiğini çözebileceğimizi söylemeliyim. Bu usûlü asr’a uyguladığımızda olgunlaşmadan sonraki bir aşama, bir sonuç anlamı taşıdığını söyleyebiliriz. Tamam, Arapçada çok sorun yok da Türkçedeki ikindi neyin nesi? Kılıyoruz bu kadar senedir, bilmeyelim mi bunu, sormayalım mı?!

Bu noktaya geldiğimizde pirimiz, çok değerli büyüğümüz Kaşgarlı Mahmud’un ikinci anlamını verdiği ikindi kelimesinin aslında iki’den gelmediğini; kelimenin aslının “ilk indi” olduğunu iddia etme cüretini kendimde bulabiliyorum. Güneşin tepeye çıkıp ardından inmeye ilk başlaması ile giren ikindi vaktindeki indi kelimesi güneşin inişini ifade ediyor.

İkindi namazını ikinci sayacaksak ilki hangisi? Öğleyi neye göre ilk alacağız. Müslüman saatini hatırlayacak olursak (Haşim’e sırf bu yazısından dolayı bile hürmet) yeni gün akşam namazı ile başlar. İkindi namazı dördüncü namaz oluyor. Sabah namazından başlatırsak üçüncü namaz. Güneş doğduktan sonraki namazların sırasına bakıldığında ikinci namaz. Evet, ikindinin ikinci olabileceği bir sıralama bulduk . Biz edeben Kaşgarlı Mahmud pirimize hata etmiş demeyelim, düşmana küstaha malzeme vermeyelim, doğrusu olduğunu düşündüğümüz açıklamayı verelim, yanında üstadınkini de verelim. En doğrusunu söyleyecek olan kim ise o varsın hükme!

Beni ikindi kelimesinde iki anlamını değil de ilk inmek anlamını görmeye iten şey açıkçası Kırgız, Özbek, Uygurlardaki kullanım. Güneşin düşmeye, inmeye başlamasını ifade eden kullanımdan yani. Cesaretimi buradan alıyorum. İkinci cesaretimi de sıralamayı diğer iddia sahiplerini dikkate alarak en iyimser şekilde sıralamaya baktığımda sabah namazından başlatarak ikindinin 3. namaz olduğunu görmekten alıyorum.